همایش معماری و شهرسازی اسلامی در تبریز
مقدمه:
بعد از سالها انتظار سر انجام یک همایش جدی در خصوص شهرسازی و معماری اسلامی و ایرانی در دانشکده زیبای هنرهای اسلامی تبریز برگزار گردید . بیش از ۷۰۰ مقاله به این همایش ارسال که از بین آنها ۳۰۰ عنوان انتخاب و چاپ و تعدادی در همایش در دو سالن یکی مباحث شهرسازی اسلامی دیگری معماری اسلامی برگزار گردید هر چند این همزمانی و خصوصا عدم رعایت زمانبدی باعث می گردید که برای استفاده از هر دو دیدگاه من بین سالنها در حال سعی صفا و مروه باشم اما در نهایت برای من و اعضاء همراه که عضو کمیته علمی شهرسازی و معماری اسلامی ایرانی سازمان نظام مهندسی بودند بسیار مفید بود که در زیر به صورت تیتر وار برداشتهای خودم را می آورم.
همایش معماری و شهرسازی اسلامی – تبریز – 21و22 اردیبهشت 1390
با حضور اعضاء کمیته علمی شهرسازی و معماری اسلامی ایرانی – سازمان نظام مهندسي استان قم
( آقایان مهندسین محق – خودکار- سعادت طلب – فاطمی – محدثی و جناب آقای عبداللهی )
دکتر تقی زاده – چهارشنبه 21/2/90 – صبح – ماهیت و هویت شهر اسلامی
- بهره گیری از کلام اللهی ( و اقلیم ایرانی) برای تبیین ویژگیهای شهر آرمانی اسلام ( شهر مطلوب اسلامی ایرانی)
- نیازهای انسانی
o قلمرو مادی
o ساحت نفسانی
o ساحت روحانی
- ارکان شهر:
- ارکان شهر اسلامی
شفافیت در غرب عریانی است اما در اسلام نور است ( مثل محلهایی که آیات اللهی روی آن نوشته می شود.
- در شهر اسلامی مشارکت و تعاون است
- فضای 4 گوش احساس سکون می دهد مثل خانه خدا
- دایره یک فضای عبادی و سیر معنوی دارد مثل مساجد
- رنگهای زمین اغلب گرم ، تند و کدر و متنوع هستند
- رنگهای آسمان اغلب سرد، ملایم و روشن
- جدار خارجی رنگ طبیعی ، خنثی و ساده که موارد فوق در مساجد ما رعایت می شود.
- ( سیر تکوینی رنگها در موزه ملی تبریز وجود داشت از قهوه ای در دوران ساسانیان تا رنگ فیروزه ای و سپس سرمه ای که از روی ظروف می توان بدست آورد- خودکار).
- زیبایی ، تناسب ، تعادل و عدالت در شهر اسلامی باید مورد ارزیابی قرار گیردو مهمترین مسئله تنظیم عادلانه روابط اجتماعی در شهر است.
مسکن در شهر اسلامی با الهام از نهج البلاغه- الهام فلاح منشادی
- روشهای ورود به موضوع :
o شهر در دوره اسلامی – ویژگیهای کالبدی که بیشتر مستشاران انجام داده اند.
o بررسی متون اسلامی برای دریافت راهکارها – که روی آن کم کار شده است.
- پاره ای از موارد بدست آمده از متون :
o مسکن نشانه ای از حقیق توحید مانند اسکان پرندگان در شکاف کوهها
o مسکن نیکو یکی از دو بهشت است
o پول مسکن حلال باشد
o سنگ عصبی در یک خانه عامل خرابی او است
- اهمیت روابط همسایگی:
o برای خرید خانه بررسی کن که همسایه ات چگونه است
o حرمت همسایگان خویش و بیگانه
o محدوده همسایه تا چهل خانه
o خانه نباید شاخصه ثروت و افتخار باشد
o اگر خانه بزرگ دارید از آن برای آخرت و عبادتهای جمعی استفاده کنید مثل آئین های شرعی و خدمت به خلق نه برای فخر فروشی به دیگران
از شهر اسلامی تا شهر پایدار تبیین ویژگیهای مشترک – علی سلطانی
دو دیدگاه برای شهر پایدار وجود دارد :
* انسان محور
* طبعت محور محور
در شهر اسلامی باید توحید محور باشد.
اسلام می گوید ماده باید ( در مصرف) به سوی کمال برود یعنی نه تنها باید به طبیعت توجه کرد بلکه باید نکته فوق را مدنظر داشت.
اساس و ساختار معماری و شهرسازی ایرانی – ترابیان
مبادی شاخت معماری ایرانی :
o مطالعه گذشته که بیشتر پیروی بوده است
o مطالعه درونی و بر اساس نگرش درونی
روح ( زمینه یا بستر) زمینه دستیابی به وحدت و تعادل را در معماری و شهرسازی مطرح می کند.
o پیوستگی
o نزدیکی نقاط بصری
o پویایی فضایی مکانی
در دنیای امروز دنبال کثرت در کثرت هستند در حالیکه در اسلام وحدت در عین کثرت.
باید مفهوم شهرسازی اسلامی را از کلان به خرد تبدیل کنیم.
آیا در شهرسازی اسلامی ما ماکت و الگو برای مردم می سازیم و یا زمینه ساخت آنرا بین مردم فراهم می کنیم.
شهر ضابطه محور جواب نمی دهد.
چرا در دانشگاهها فلسفه اسلامی تدریس نمی شود.
بعضی مواقع عدم خوانایی عامل امنیت بوده است . ( فقط خوانایی برای ساکنین بوده است).
ادارک و جهان شناسی مردم ما از زیبایی چیست؟
چون وحدت فکری داشته ایم خودبخود انسجام بوجود می آمده نه اینکه معماران ما اندیشیده انسجام را در شهر سازی بوجود آودره باشند.
در شهر اسلامی ؛ رضایتمندی ، حس اجتماع، فعالیتهای انسانی ، نماد و نشانه ها وجود دارد
فضاهایی با کاربریهای خاص را می توانیم جهت سرمایه گذاری علاقمندان به موقوفه آماده و در اختیارشان قرار دهیم- خودکار.
توسعه پایدار حاصل یک فرایند است نه مقطع زمانی
توسعه پایدار باید از نظر اجتماعی دیده شود و آن یعنی مردم Community .
توسعه های بهره بردار محور( اجتماع)
توسعه با مشارکت مردمی ( ابتدا با نمایش ماکت و جلب نظر مردم شروع و سپس اجرا می شود).
اکنون در غرب محله بومی و محله سر زنده مطرح شده است.
ما باید اصول را بدهیم نه ضابطه تا به کثرت در عین وحدت برسیم- دکتر تقی زاده
مثل اینکه بگوییم پنجره ها بالای 150 و مشجر باشد که یک یکنواختی بوجود می آید در حالیکه اگر بگوییم مشرفیت را رعایت کنیم به آن وحدت خواهیم رسید در حالیکه تنوع و کثرت هم داریم.
ایجاد فضاهای چند کاربره مثل پیش بینی فضاهایی برای تکایا در کاربریهای باز مثل پارکها و استفاده از آنها تحت شرایط خاص می تواند از کارایی خوبی برخوردار باشد- خودکار
نقش عناصر تجاری – شهری موثر در سازماندهی شهر اسلامی ندا جوانمرد لاله
شهر دارای سه جزء انسان ، رفتارها و کالبد می باشد
انواع شهر اسلامی :
o شهر مسلمان
o شهر برای مسلمانان
o شهر مسلمانی
شهر سازی از سه جزء رفتاری ، فکری و عینی تشکیل شده است.
بازار یکی از مولفه های شهر اسلامی است نه عنصر غالب. اما نقش مهمی در انسجام و شکله شهرهای به عهده داشته است.
در تبریز قدیم پل بازار ( ادامه یک قسمت از بازار ) داشته ایم.
بازار :
o نقش بازرگانی
o نقش مذهبی ( مثل گذر دسته های عزاداری از میان آن)
o نقش سیاسی مثل اعتصابات
چگونگی تاثیر معماری پیش از اسلام بر شکل گیری معماری مذهبی پس از اسلام ایران- منا آذر نوش
روند معماری مساجد:
o تالار ستون دار( الهام از قبل از اسلام)
o گنبد و ایوان ( مادها)
o شبستان ( مسجد مدینه)
o صحن
o گنبد دو جداره
از معماری روح تا روح معماری اسلامی تاملی در تاثیر تربیت اسلامی معمار بر هویت اسلامی معماری و شهر سازی – سلمان نقره کار
معماری ثمره ؛ ریشه ( هویت الهی ) فرهنگ (باورها و تربیت) و مظاهر فرهنگ است .
در تربیت معمار می توان از آموزه های دینی؛ فرهنگ به جا مانده از کتیبه ها و آثار، 5 اصل بنیادی طهارت و .... و از ادبیات ایرانی بهره برد مثل:
ذات نا یافته از هستی بخش
کی تواند که شود هستی بخش
نقد آرای سنت گرایان معاصر در زیمنه هنر و معماری اسلامی با تکیه بر مفهوم سنت در تعریف معماری – دکتر منصوری
برای تقدس بخشیدن به فرم باید یک منطق جلعی درست کنیم
سنت گرایان معتقدند که سجده نشانه محراب است در حالیکه در ایران اصل مهراب بوده است مثل سردابه یعنی محل فرورفته و سرد که ریشه آن به قبل از اسلام و مسیحیت بر می گردد و حتی قبل از آن مانند اینکه در قرآن هم آمده که خطاب به مریم می گوید به محراب برو.
و یا برخی اعتقاد دارند کف دست نشانه الله است
اعتقادات سنت گرایان:
o سبک و فرم به جای اصول اسلامی
o نفی شرایط اجتماعی و فرهنگی
o ضرورت تقلید و نفی خلاقیت
o مقدس سازی تاریخ
تاثیر مکتب شهر سازی ایلخانی بر تکوین نظام ساختاری شهرهای عثمانی طی قرن چهارده میلادی ، مطالعه تطبیقی تبریز و بورسا- ساناز جعفر پور ناصر
به دلیل توسعه ایلخانی و برقراری حکومت و امنیت در پهنه وسیع ؛ تجارت ، مهاجرت و انتقال هنر به راحتی در این پهنه انجام شده است.
خصوصیات شهرسازی ایلخانی :
o توسعه شهر محله محور
o توسعه شهر به صورت شهرکها در مسیر دروازه ها
موقعیت و عملکرد مساجد در تهران دوره ناصری – گلدیس وحیدی برجی
تهیه اصول مکانیابی مساجد به عنوان یک عنصر کالبدی شاخص
موقعیت استقرار مساجد :
o داخل ارگ حکومتی
o کنار بازار
o داخل محلات
o کناره سبز میدان ( میدان اصلی شهر)
( توجه به پیشنهاد طرح پویایی مساجد – طرح منزلت – و تهیه یک مقاله برای نشریه – خودکار)
انتقاد از شکل گیری برخی مساجد:
o تعداد زیاد مساجد و عدم پویایی
o فاصله گرفتن از هدف و کارکرد
o رغابتی شدن بین محلات
برخی مواقع مساجد ارتباط خود را با مردم حفظ می کردند و به ساختار حکومتی کاری نداشتند مثل مرکزیت یافتن توپخانه به جای سبزه میدان در تهران و کارکرد مسجد امام در کنار بازار باقی ماند و در توپخانه مسجدی ساخته نشد بلکه کارکردهای دیگر مثل پست و شهرداری و ... در کنار این میدان شکل گرفت.
اصول مکانیابی مساجد:
1. توجه به ساختار اصلی
2. سطح عملکرد مسجد توجه شود
3. استقرار در مکان فعال
4. تلفیق با سایر عملکردهای سازگار
5. متناسب با جمعیت و نیاز استفاده کنندگان
6. توجه به اولویت عملکرد عبادی
7. مطابق با معماری بومی
8. مجاورت با فضای باز عمومی